Türkiye’de tehlike altında olan lisanlar için ne yapılabilir?

Aynur Tekin

Birçok kişinin Netflix’in yeni dizisi Kulüp’le tanıştığı Sefarad Musevilerinin lisanı Ladino, -diğer ismiyle Judeo Espanyol- toplumun geniş kesitleri tarafından ilgiyle karşılandı.

Diziyle görünürlük kazanan Ladino lisanı, tarihleri İspanya’ya uzanan Sefarad Musevilerinin 500 yıldır konuştuğu bir lisan. Bugün yüklü olarak 50 yaş üstü nüfusun konuştuğu Ladino, UNESCO’nun tehlike altında gösterdiği lisanlar ortasında. Tüm dünyada bu lisana aşinalığı olan şahısların sayısının 200 bin civarında olduğu varsayım ediliyor.

UNESCO Lisan Atlası’na nazaran, dünyada yaklaşık 2 bin 500 lisan kaybolma tehlikesi altında ve her 15 günde bir lisan kayboluyor. Türkiye’nin durumu da pek parlak değil. Kapadokya Yunancası, Mlahso, Ubıhça lisanları çoktan yok oldu. Batı Ermenicesi, Abhazca, Adigece, Kabar-Çerkes, Zazaca, Abazaca, Hemşince, Lazca, Pontus Yunancası, Romanca, Suret, Gagavuzca, Ladino, Turoyo ve Hertevin lisanları ise yok olma tehlikesi altında. Kulüp dizisinin popülaritesi, Türkiye’de tehlike altında olan bu lisanlarla ilgili yeni bir tartışma başlattı.

Pekala, Türkiye’de kaybolma tehlikesi altındaki lisanları korumak için ne yapılabilir? UNESCO’ya nazaran, toplumların o lisanı konuşabilmesi ve çocuklarına öğretebilmesi için uygun şartların yaratılması gerekiyor. Bunun yolu ise azınlık lisanlarını tanıyan, koruyan ve anadilde eğitimi destekleyen siyasetler oluşturmaktan geçiyor.

Çalışmalar sivil toplum örgütlerinin faaliyetleriyle hudutlu

Türkiye’de bu alanda yapılan çalışmalar, genel prestijiyle sivil toplum örgütlerinin faaliyetleriyle hudutlu kalıyor. Kültürün değerli bir taşıyıcısı olan ana lisanların yok olmasını engelleme amacıyla yola çıkılsa da, sivil toplum örgütlerinin gücü tek başına kâfi olamıyor.

Öte yandan kaybolma tehlikesi ile karşı karşıya olan lisanlarla ilgili yapılan çalışmalar, 2020 yılından beri ortak bir çatı altında, Tehlike Altındaki Lisanlar Ağı’nda birleşiyor. Laz Enstitüsü tarafından Laz-Çerkes Sivil Toplum Ağı projesi kapsamında oluşturulan platform, her yıl 21 Şubat‘ta unutulmaya yüz tutmuş lisanları anlatan ve tanıtan faaliyetler yapıyor. Ayrıyeten tehlike altındaki lisanların durumuna dair yıllık raporlar hazırlamayı hedefliyor.

“Anadil uğraşı demokrasi uğraşının bir parçası”

Projenin koordinatörü Aksiyon Bostancı, anadilleri muhafazanın temel insan hakları çabasının bir kesimi olduğu görüşünde. “Dil kültürün taşıyıcısı ve aktarıcısı. Bu coğrafyada, binlerce yıldır yan yana olduğumuz lisanlarla bir orman oluşturuyoruz. Ana lisanları korumak üzere yapılan çalışmalar, demokrasi uğraşında değerli bir yer tutuyor. En büyük emelimiz bu lisanları konuşanların şuurunu kendi anadillerine karşı uyandırmak ve toplumun başka bölümlerinde farkındalık yaratıp kamuoyu oluşturmak.”

“İşe fayda görülmediği için çocuklara ve gençlere aktarılmıyor”

Pekala, Türkiye’deki ana diller neden kaybolma tehlikesiyle karşı karşıya? Aksiyon Bostancı’ya nazaran evvelki kuşakların konuştuğu bu lisanlar, artık işe fayda görülmediği için çocuklara ve gençlere aktarılmıyor. Toplumda lisan öğrenmenin bir karşılığının olması gerektiğine dair ortak bir anlayış olduğuna dikkat çeken Bostancı, kamu kurumlarının bu durumu kolaylaştıran takviyeler sunmadığı görüşünde.

Seçmeli dersler var, öğretmen yok

AB ahenk kanunları çerçevesinde 2001 yılından bu yana tehlike altında olan lisanlardan Lazca, Gürcüce, Adigece, Abhazca, Zazaca lisanları ikinci kademe okullarda seçmeli ders olarak yer almaya başladı. Bostancı, öğretmen yetersizliği ve teşvik eksikliği üzere nedenlerle bu atılım gereğince başarılı olamadığını aktarıyor.

“Bu lisanların seçmeli ders olarak alınabilmesi çok kıymetliydi. Fakat gereğince teşvik yok, o yüzden pek seçilmiyor bu dersler. Bir dersin açılabilmesi için en az 10 öğrencinin o dersi alması gerekiyor. Bu durumda bir öğretmenin ‘Tamam ben elimi taşın altına koyuyorum ve öğrenci toplayacağım’ demesi gerekiyor. Bazen çocuklar o dersi seçmek istiyor, lakin okul müdürleri öğretmen olmadığı için çocukları öteki bir derse yönlendiriyor.”

Üniversite kademesinde ise tehlike altındaki lisanlara ilgi ağır. En bilinen örneklerden Boğaziçi Üniversitesi’nde Lazca ve Bilgi Üniversitesi’ndeki Zazaca dersleri çok sayıda kişi tarafından tercih ediliyor. Bostancı, bu seçimde kültürel etkileşimin çok kıymetli olduğu görüşünde. “Bir lisanı kaç kişinin konuştuğundan daha çok, kimin konuştuğu kıymetli. O yüzden sanatkarların, müelliflerin toplum içerisinde ses getirebilecek insanların sahiplenmesi gerekiyor. Mesela üniversitede Lazcayı alanların birçok, Laz olmayan beşerler. Bilhassa Kazım Koyuncu’dan sonra ilgi çok arttı.”

Bostancı tehlike altındaki lisanların yaşatılması için atılması gereken en değerli adımı, şöyle özetliyor: “Kamu tarafından bu lisanların prestijinin iade edilmesi ve bunun için de bu lisanların öğrenilmesinin teşvik edilmesi gerekiyor.” Konuşuldukları bölgeler başta olmak üzere müfredata mecburî ders olarak dahil edilmeleri, üniversitelerde bu lisanlarla ilgili kısımların açılması, televizyon kanallarının kurulması, belediyelerin daha çok kurs açması hayata geçirilmesi gereken öteki adımlar olarak gösteriliyor.