Hiyeroglif Aydınlatan Bilgi Sitesi
Koronavirüs salgını ve beraberinde gelen kısmi ve tam kapanmalardan en çok hasar gören dallardan biri kültür-sanat kesimi. Dalın ne kadar kırılgan olduğu bir kere daha ortaya çıktı.
Türkiye’de kapanma süreci farklı kademelerle yaklaşık 18 ay sürdü ve tekrar kapanma olup olmayacağı konusunda belirsizlik sürüyor.
Yaz aylarının başından bu yana kültür-sanat kesimi yavaş yavaş açılmaya başlasa da, kesim çalışanları Avrupa’da koronavirüsün Omicron varyantıyla başlayan yeni kapanma dalgalarının Türkiye’yi de etkileyeceğinden telaş duyuyor.
Araştırmacılar, kooperatifler, sanatkarlar ve dalda çalışanlar BBC Türkçe‘ye, kültür-sanat dünyasında pandemi sürecinin tesirlerini, mevcut durumu ve kesimin çok da duyulmayan öykülerini anlattı.
Kültür–sanat kesiminde özgür çalışanlar
Pandemi devri, sanatkarlar ve kültür sanat kurumlarında istihdam edilen profesyoneller için şiddetli bir süreç.
İşletmelerin kapanması nedeniyle işlerini kaybedenler oldu.
Araştırmacı Eda Yiğit’in 150 sanatkarın iştirakiyle yaptığı “Prekaryanın Görünmeyen Öznelerı: Pandemi Devrinde Sanatçılar” isimli çalışmasına nazaran sanatkarların yüzde 43’ü bu periyotta 2 bin TL ve altı gelir grubundaydı, yani açlık hududunun altında yaşıyordu. Yüzde 80’i de öteki işlerde çalışmak zorunda kaldı.
Pandemi, bölümün görünmeyen fakat sayıca istihdamın büyük bir kısmını oluşturan kayıtsız çalışanları için bilhassa yıkıcı oldu, çok sayıda kişi öteki dallara yönelmek zorunda kaldı. Lakin bu çalışanlar ekseriyetle sigortasız ve rastgele bir kuruma bağlı olmadan çalıştığı için data ve örnekleri saptamak çok sıkıntı.
Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) Hanehalkı İşgücü Araştırması kapsamında elde ettiği kültür iktisadı ve kültürel istihdam istatistiklerine nazaran 2020 yılında kültürel istihdam bir evvelki yıla nazaran yüzde 6,2 azaldı. Yani kültür sanat kesiminin pandemi sürecinde yaklaşık 40 bin kişiyi kaybettiği varsayım ediliyor.
Lakin bu alanda araştırma yapanlar aslında kültür sanat bölümünde kaç kişi çalıştığının bilinmediği, bu datanın aldatıcı olduğu ve aslında işini kaybetmiş olanların sayısının çok daha yüksek olabileceğini öne sürüyor.
KREKSA Kültür Sanat Araştırmaları’nın kurucusu Dr. Funda Lena’nın pandeminin çeşitli kültür dallarındaki bağımsız sanatçı ve kültür profesyonellerinin ekonomik olarak nasıl etkilendiğini saptamak üzere yaptığı araştırma, iştirakçilerin yüzde 63’ünün ömür standartlarını koruyabilmek için ivedilikle maddi takviyeye muhtaçlık duyduğunu gösterdi.
Birçok çalışanın ise tezgâhtarlık, tarım ve hayvancılık, pazarlama, fabrika personelliği, sürücülük, emlakçılık ve nakliye üzere öteki bölümlere yöneldiğini belirlendi.
35 yıldır tiyatrolarda ışık ve ses teknisyenliği ve oyunculuk yapan Ümit Eşitmez, pandemi öncesinde tiyatro kesiminde, 5 ila 10 bin ortasında hür çalışan teknisyenin, sahne ardında rastgele bir kuruma bağlı olmadan ve iş garantisi verilmeden çalıştığını anlatıyor.
Eşitmez, pandemi devrinde bu çalışanların ödenek alamaması ve devlet dayanağından yararlanamamasından ötürü kesimin çok önemli sayıda teknisyen kaybettiğini söylüyor ve ekliyor:
“Tiyatroda teknik çalışanların aslında hakikat dürüst iş tarifi yok. Sendikamız yok, ardımızda resmi bir kurum yok. Beşerler bu süreçte çok güç durumda kaldı ve haklarını savunamadı. Ben şanslı olanlardanım, özel tiyatrolarda tekrar çalışmaya başladım ve dönemimiz yavaş yavaş başlıyor. Şu an yalnızca yaşamaya çalışıyoruz, nefes almaya çalışıyoruz.”
Merve Eryürük ise müzik dalında çalışıyor ve Covid-19 devrinde müzik sanayisinde kaç kişinin çalıştığını ve çalışma şartlarını anlamak üzere 6 bin kişinin katıldığı “Müzik Platformu” isimli bir web anketi çalışması gerçekleştirdi.
Anketin sonuçlarına nazaran Türkiye müzik sanayisinde çalışanların yüzde 69’u toplumsal garantisiz çalışıyor ve rastgele bir kuruma üyelikleri yok.
Eryürük, müzik sanayisinde çok sayıda günlük ve sigortasız çalışan olduğunu fakat resmi kurumların yaptığı anket çalışmalarında bu bireylerin sayılmadığını anlatıyor ve devam ediyor:
Eryürük, sigorta mevzuatının uygunlaştırılması, kültür sanat mesleklerinin resmi merciler tarafından tanınacak duruma getirilmesi, pandemi sürecinde mesleğini icra edemeyenlere maddi takviyelerin sağlanması gerektiğini, aksi taktirde kültür sana kesimi açısından da telafisi olmayan süreçlerin devam edeceğini söylüyor.
Kültür–sanat bölümüne ne kadar takviye verildi?
Kültür ve Turizm Bakanlığı, pandemi sürecinde sanatkarlar ve kültür sanat kurumları için çeşitli takviye faaliyetlerinde bulundu.
Sağlanan takviyenin giderek artırıldığını belirten Kültür ve Turizm Bakanlığı, pandemi devrinde müzik, yayıncılık ve hoş sanatlar üzere alanlarda toplam 274 projeye 111.007.294 TL maddi dayanak sağlandığını, 2020-21 ortasında 328 özel tiyatro projesine toplam 12.000.000 TL, 2021-22 devrinde ise 428 özel projeye 13.500.000 TL kadar takviye verildiğini açıkladı.
“Müzik Susmasın” üzere dayanak programları sayesinde de bölüm çalışanlarına her ay net 1000 TL, 3 ay boyunca toplam 3000 TL dayanak verildiğini açıkladı.
Lakin pek çok kesim çalışanı bu takviyeleri yetersiz bulduğunu belirtti, hür çalışanlar ise bu dayanaktan faydalanamadıklarını anlattı.
Sahne dizayncısı Serdar Geren pandemiden çabucak evvel Rast Tiyatrosu’nun bir opera projesinde sanat danışmanlığı yaptığı, gelecek için çok umutlu olduğu ve Avrupa turnesine hazırlandığını anlattı. Pandeminin başlamasıyla projenin iptal edildiğini söyleyen Geren, bu süreçte devletten rastgele bir takviye alamadığını, birinci etapta konutta çocuğuna baktığını, akabinde set amirliği, reklamcılık ve pazarcılık yaptığını söylüyor, lakin ekonomik kriz yüzünden çok zorlandığını anlatıyor ve devam ediyor:
“Şimdi Diyarbakır’dan getirdiğim mahallî eserleri İstanbul’da Adalar’da kurulan pazarlarda satıyorum. Artık son noktadayız. Şayet vize alabilirsek Avrupa’ya mülteci olarak gitmeyi düşünüyoruz. Gidip öteki bir ülkede kampta yaşayıp mülteci olmayı tercih ederim şu anda.”
‘Hayattan ne istediğimi sorgulamaya başladım’
Kültür-sanat bölümünün içinde bulunan opera sanatkarından, ışık tasarımcısına, müze rehberinden gece kulübü yöneticisine kadar çok sayıda insan olumsuz etkilendi, hayat kararlarını gözden geçirdi.
Konservatuvar öğrencisi ve opera sanatkarı Sebla Layiç, pandemi periyodunda prömiyeri Ankara’da yapılacak yapımının iptal edilmesiyle bir giysi mağazasında çalışmak zorunda kaldığını, bunun çok üzücü olduğu ve hayattan ne istediğini sorgulamasına sebep olduğunu, lakin şimdi pes etmediğini söylüyor ve devam ediyor:
“Pandemi sürecinde bu ülkede opera icra etmek sanki meczup işi mi, sanki öbür bir şeye yönelmeli miyim diye çok düşündüm lakin hangi platformda olursa olsun hayalimin peşinden gideceğim.”
Pandemi başladığında İstanbul’da elektronik müzik çalan bir gece kulübünün başında çalışan Tacettin Öztürk ise 2020 Mart ayında kapanmaların başlamasıyla işinin durduğu, hem ruhsal hem de ekonomik olarak çok güçlü bir sürece girdiğini anlatıyor. Öztürk, bu sürecin getirdiği belirsizliklerden ötürü uzun yılladır yaşadığı İstanbul’dan doğduğu kent Mersin’e dönmeye karar verdiğini ve bir sera kurarak muz yetiştiriciliğine başladığını söylüyor.
Öztürk, İstanbul’u ve yaptığı işleri özlediğini lakin iklimi ve hayat temposu büsbütün farklı, merkezinde toprak olan yeni hayatına alıştığını söylüyor:
“Pandemi olmasaydı katiyetle bu kadar erken kalkışmayacağım bir işti. Geri döner miyim, bunu vakit gösterecek. Ama buradaki sakin ve pak hayata alışıyorum. Bundan kopmak kentten kopmak kadar kolay olmayabilir.”
- Koronavirüs Türkiye’de müzik dalını nasıl etkiledi, problemler nasıl çözülür?
- Pandemiyle birlikte güç günler yaşayan özel tiyatrolar ne istiyor?
‘Bir ortaya gelip durumumuzun altını çizmek çok önemli’
Kültür-sanat kurumları ve belediyeler de devlet dayanağının yanı sıra kendi uğraşlarıyla dayanak fonları ve platformları yaratmak için uğraşlarda bulundu.
Tiyatro işçilerinin bir ortaya gelerek başlattığı Tiyatromuz Yaşasın İnisiyatifi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin İstanbul bir Sahne ve İstanbul’da Perdeler Kapanmasın projeleri, İş Sanat’ın Dayanışma ve Umut Dönemi ve müzisyenlerden Gözünü Yumma kampanyası bunlardan yalnızca kimileri.
İzmir Belediyesi ise bu süreçte dayanak sağlamak için dijital ve gezici etkinlikler düzenledi ve kültür sanat üreticilerinin toplumsal yardım taleplerini karşılayacak bir dayanak hareket planı yürürlüğe koydu.
Tiyatro Kooperatifi İdare Şurası Lider Yardımcısı Yeşim Özsoy, Türkiye’nin başta Avrupa olmak üzere öteki ülkelerde yaşananın çok dışında bir zorluk yaşadığını, kendi alanında bilhassa bağımsız tiyatroların çok büyük bir travma ile karşı karşıya kaldığını anlatıyor, fakat her şeye karşın kültür sanatın bu süreçten daha güçlü bir biçimde çıkabileceğini düşünüyor.
Özsoy, “Tiyatro Kooperatifi’nde 25 sahnemiz vardı, pandemi sürecinde 21’e düştü. Pek çok oyuncu, teknikte çalışan, tiyatroyla uğraşan arkadaşlarımız farklı mesleklere yönelmek zorunda kaldı fakat örgütlenme noktasında muvaffakiyet kaydettik. Pandeminin başında kooperatifimiz 38 tiyatro ile başladı ve şu anda 68 tiyatro bizimle birlikte. Bir ortaya gelip durumumuzun altını çizmek çok önemli” diyor.
Merve Eryürük, kültür sanat bölümü çalışanlarının çok değerli olduğunu lakin bölümde bilhassa kayıtsız çalışanların hala sıkıntı vakitler yaşadığını, devletin bu çalışanları tespit edip dayanak vermesi gerektiğini söylüyor ve devam ediyor:
“Sadece sanatkarlar değil, sanatı bize ulaştıran işçileri de birebir derecede müdafaamız lazım.”