Yeni Şafak müellifi: Sinemanın dâhîsi Tarkovski, Dağıstan Türkü müydü?

Yeni Şafak gazetesi muharrirı Yusuf Kaplan, sinema tarihinin en ünlü direktörlerinden Andrey Tarkovski’ye ait olarak, “Sinemanın dâhîsi Tarkovski, Dağıstan Türkü müydü?” diye sordu.

Kaplan yazısında, sinema öğrencisi Murat Bozkurt’un Tarkovski hakkında kaleme aldığı metne yazısında yer verdi.

Kaplan’ın köşesinde paylaştığı metin şöyle: 

“Bir yıl kadar evvel okuduğum lakin sonrasında bir daha bulamadığım teze nazaran Andrey Tarkovski Tarki bölgesinden gelen bir Türk soyundandır. O vakitler üstünkörü araştırdığım problem, tekrardan takıldı aklıma. Ve daha ayrıntılıca araştırmaya çalıştım.

Malum, Rusya geniş bir yüzölçümüne ve 150 milyonluk nüfusa sahip bir federasyon. Demografik yapısı içinde birçok Türk halkını barındırıyor: Tatarlar, Başkurtlar, Çeçenler, Kazaklar, Avarlar, Azeriler, Ahıskalılar, Kumuklar vd.

Türk lisanlarının Kıpçak öbeğine bağlı Kumukçayı kullanan Kumuklar, Kafkasya’daki en kalabalık Türk soylarından biri ve Hazar Denizi/Gölü kenarındaki Dağıstan Özerk Cumhuriyeti’nin en yoğun/baskın üç Türk halkından. (Diğer ikisiyse Azeriler ve Nogaylar.)

Dağıstan bir halkın değil bölgenin ismi. Hazar’ın kıyı şeridinde uzanan delta ve platolardan, içlerine gerçek dağlık alanlardan oluşan bir bölge. Vakti vaktinde bugünkü Rusya’yla tıpkı topraklarda karar süren Hazar Hanlığı’nın dahilinde olan bir bölge.

Bölgenin kuzeyinde Sulak-Terek-Kuma platoları ve ırmakları var ve tarım yapılan arazi buralar. Burası Fars ve Arap hakimiyetinin olduğu devirde Volga Ticaret Yolu üzerinde olan ticari bir merkez ve uğrak yeri.

Kumuk Türklerinin ağır ve baskın olduğu Dağıstan bölgesinin başşehri Tarki kenti. (Bugünkü başşehir Mahaçkale’nin çabucak ardı.) Kaşgarlı Mahmut, Divan-ı Lügati’t-Türk’ünde Kumuk kelimesini/ismini “yanında kaldığım bir Türk Beyi” olarak anmakta.

7.yy.da Araplar 15.yy.da Moğollar tarafından ele geçirilen Tarki kenti halkı Kumuklar eğitimli kültürlü bir halk olarak nitelendiriliyor. Ermeni (Vardan), Arap (Taberi) kroniklerinde kaydı olan, arkeolojik araştırmalara nazaran M.Ö.2000’li yıllara dayanan Hun kenti olduğu sanılıyor.

Tarki/Terek ırmağı ve deltasında konseyi çok eski bir Türk kenti. İsmini da buradan alıyor. Tarki/Tarko sözü @Dagestan_1’in yaptığı araştırmaya nazaran Rus sözlüklerinde geçen bir söz değil, hasebiyle Rusçada manası olan bir söz değil.

Ayrıntılı bilgi: kumukia.ru/article-11.html

Türkçe (Soğdca, Moğolca, Altayca) sözlüklerde ise “emir vermek, yaymak, germek, dövmek, vurmak, savaşmak” gibi fiil manaları olan tark kelimesinin isim anlamları “han, buyruk, yönetici, savaşçı, usta” vs. Tark’ın Türk’le (Terek, Türük, Töre) tıpkı kelime olduğunu iddia edebiliriz.

Kentin ismi tıpkı vakitte kentin en esaslı ve soylu beyefendi ailesinin de ismi oluyor. Tarki (Rus tesiriyle Tarko, Tarkov, Tarkovski) ailesi Kumuk Türklerinin han/yönetici sülalesi. (Bir nevi Tarki; Türklerin yaşadığı bir Türk kenti manasına geliyor.)

Kent mi aileden ismini alıyor aile mi kentten, yoksa her ikisi de Türklükten mi isim ediniyor tam bilinmiyor lakin kelam konusu bu han sülalesinden olmayanın bu ismi alamayacağı tarihî olarak da toplumsal olarak da biliniyor.

Velhasıl bu soyisim (Tarkovskiler), Dağıstan bölgesindeki Kumuk Türklerinin beyefendi ailesinin, sülalesinin ismi olarak biliniyor.. Çar devrinde Rusya içlerine, ihtilal vaktinde ülke dışına dağılan, yayılan geniş bir aile Tarkovskiler.

Stalin 1944’te kentin tümünü Asya içlerine, Çeçen bölgesine sürüyor tarım yerinin kullanımını filan mazeret ederek ve kısmen kültürel mirasın yok olmasını sağlıyor mesela. Tekrar ihtilal vaktinde Avrupa’ya ve öbür yakın ülkelere kaçan aile üyeleri var.

Tarkovski ailesinin Ruslarla bağlantısı ise 18.yy.da Büyük Peter (Çar 1. Petro/Deli Petro) vaktinde başlıyor. Rus hakimiyetinin kurulduğu bu devirlerde ailenin Türklük ve İslamlık bağları zayıflıyor. Doğal Rus egemenliği altında olanları kastediyorum.

Türklüğünü ve İslamlığını koruma edip Dağıstan bölgesinde nüfuz sahibi Tarkovskiler farklı. Çar Mecnun Petro 20’lerde Dağıstan bölgesine yaptığı bir ziyarette Tarki ailesinin reislerinden Gamu-Beg’in talebi üzerine oğlu Adil-Gerem Tarkovski’yi himayesine alıp beraberinde götürüyor.

Rus terbiyesine nazaran yetiştirilen Adil-Gerem Ortodoks bir Hristiyan oluyor ve evleniyor. Rus diplomasisine hizmet eden bir memur olur oluyor. Adil-Gerem Tarkovski’nin Arseny Tarkovski’nin birinci “Rus atası” olduğu kestirim ediliyor.

Tarkovski’nin sinemalarının birçoğunun Rus rejiminin dolaylı yahut dolaysız sansürüne maruz kalmasının bir sebebi de, bir zamanlar babasının “suçlandığı” üzere “mistik/metafizik” boyutlara sahip olmasından ötürü mıdır bilemem; soyuyla ilgili takındığı halin tesiri var mıdır bilemem ama soylu bir aileden gelmiş olmaklığının, asil bir ruha sahip olmaklığının sinemaları (sanatı, inancı, tutkusu, karakteri) üzerinde bir tesiri olduğu su götürmez bir gerçek.”