Hiyeroglif Aydınlatan Bilgi Sitesi
Efe Öç – İstanbul
Netflix’te yayınlanan Kulüp dizisi ile, birçoklarına nazaran, İstanbul’daki Sefarad Yahudi cemaati birinci kere ana akım sayılabilecek bir yayın organında görünür oldu.
Tekrar bu dizi ile birlikte, Türkiye’de yaşayan geniş toplum kesitleri, Unesco’nun tehlike altındaki lisanlar ortasında gösterdiği Ladino ile tanıştı.
Üstelik dizideki Ladino kullanımı da harikaya yakın olarak tanım ediliyor.
Bunu sağlamak için Türkiye Yahudi cemaatine mensup Ladino konusunda uzman isimler diziye danışmanlık yaptı. Oyuncular lisan konusunda haftalarca eğitildi.
Ladino kökenleri İspanya’ya uzanan Sefarad Musevilerinin 500 yıldan uzun müddettir konuştukları bir lisan.
Sefarad Musevileri, 1492 yılında İspanya’da bir ültimatomla karşı karşıya bırakıldı. Ya din değiştirip Katolik Hristiyanlığı kabul edecekler ya da bir daha geri dönme bahtı olmadan ülkeyi terk edeceklerdi.
Beş asırda şekillenen bir lisan
Bu ültimatom sonucu krallıktan kovulan 90 bin Sefarad Musevisi, Osmanlı toprakları da dahil olmak üzere farklı rotalarda büyük bir göç yaşadı.
Beraberlerinde de İber Yarımadası’nda Orta Çağ’da konuşulan İspanyolcayı götürdüler.
Birçok tarihçiye nazaran, Osmanlı devletinin farklı etnik kümelere kültür özgürlüğü tanıyan yapısı, bu lisanın yüzyıllar içinde evrimleşerek yaşamasını sağlayan sebeplerden biri oldu.
Genç Musevilerin Ladinoyla alakasını merkeze alan Son Sözcükler (Las Ultimas Palavras) isimli belgeselin imalcisi olan Rita Seçkin, lisanın bu topraklara ilişkin olan lisanlarla şekillendiğini ve doğal olarak içine Türkçe, Rumca, İbranice sözler eklendiğini anlatıyor.
Son Sözcükler (Las Ultimas Palavras) isimli belgeselin imalcisi olan Rita Seçkin
Türkçe ve Ladino lisanları yüzyıllar içinde etkileşim içinde olmaları nedeniyle karşılıklı sözcük transferleri yaşadı.
İzmir’e has bir hamur işi olan boyoz, palavra ve kaşar sözleri, Ladinodan günlük Türkçeye giren sözler ortasında.
Yeniden Kulüp dizisinde dikkat çeken sözlerden biri de iki lisanın nasıl ilgi içine girdiğini gösteren ‘börekitas’ (Bir hamur işi) sözü. Ladinoya giren Türkçe sözler ortasında ise köprü (köpri olarak sayılıyor) sayılabilir.
Türkiye’deki Yahudi Cemaati, Ladino lisanının genç kuşaklara aktarılması için çalışmalar yürütüyor.
‘Ladino can çekişiyor’
Yahudi İspanyolcası olarak tanımlanan bu lisan bugün, yükle 50 ve üzeri yaş cemaat mensupları tarafından biliniyor ve kullanılıyor.
Yaptığı belgeselde 25 – 35 yaşındaki 19 Türkiyeli Yahudi’yle konuşan Rita Nadir, büyük bir çoğunluğun bu lisanın öldüğünü düşündüğünü söylediğini aktarıyor.
Seçkin’in kendi görüşü ise “dilin can çekiştiği” tarafında:
“Gençler kimi ifadeleri ve sözleri biliyorlar. Bildikleri sözler rastlantısal değildi ve sevgi sözcükleri, yemek üzere kıymetli noktalara işaret ediyor.”
Rita Seçkin, Ladinonun yeni jenerasyonlara aktarılamamasında farklı sebepler olduğuna da işaret ediyor:
“Vatandaş Türkçe Konuş” Kampanyası, Trakya Olayları, Varlık Vergisi, 6-7 Eylül… Say say bitmez. Ama Rumların ve Ermenilerin lisanlarını korumuş olmalarına karşın bizim koruyamamış olmamızın da nedenleri var. Fransızcanın okullarda öğretilmeye başlaması, Ladino konuşanlarla Fransızca konuşanlar ortasında bir sınıf farkı olduğunun düşünülmesi üzere.”
Kendisi de dizide rol alan İzzet Bana, Ladino lisanının yaşaması için çalışan Türkiye Yahudi Cemaati’nde çalışan isimlerden biri.
Bana, sorularımızı yanıtlarken dizideki Ladinonun gerçek kullanılması için haftalarca çalışıldığını söyledi.
İzzet Bana
Yeni bir Türkçe lehçesi de yarattı
İzzet Bana birebir vakitte, ortalarında Gökçe Bahadır’ın da bulunduğu oyuncuların, Ladinoyu gerçek söylem edebilmeleri için sette danışmanlık vazifesi üstlendiğini de anlatttı.
Yahudi İspanyolcası olarak anılan Ladino, bugün orta yaşın üzerindeki Türkiye Musevilerinin lehçelerini de şekillendirmiş durumda.
İzzet Bana, gençlik yıllarında meskende Ladino konuşmalarının, sokakta ise sadece Türkçe kullanmalarının bunda rol oynadığını anlatıyor.
Bana, Türkiye Yahudi Cemaatinde 90’lı yıllardan itibaren doğan çocukların büyük çoğunluğunun Ladinoyu artık kolay sözlerle bildiğini söylüyor.
500 yılda evrimleşerek oluşan bu lisan, ABD, Fransa ve Arjantin’deki Sefarad Yahudi topluluklar ortasında da hala, o toprakların lisanıyla iç içe geçmiş bir biçimde yaşıyor.