Hiyeroglif Aydınlatan Bilgi Sitesi
Türkiye’nin önde gelen fotoğraf tarihi uzmanlarından ve en büyük fotoğraf koleksiyonerlerinden Gülderen Bölük, Türkiye Fotoğraf Sanatı Federasyonu’nun (TFSF) 2021 mükafatına layık görüldü. Bu vesileyle konuştuğumuz Bölük, Harf Devrimi’nden sonra fotoğraf ismine çok fazla üretim yapılamadığının altını çiziyor: “Latin Alfabesine geçtikten sonra büyük oranda geçmişle bağımız koptu. Yani fotoğraf alanında çalışanlar bu alfabeyi bilmiyorsa dokümanlara ulaşması, periyodun kitaplarını ve basınını takip etmesi mümkün değil. Birden fazla da bilmiyor zati. Öte yandan Harf Devrimi’nden sonra da fotoğraf ismine çok fazla şey üretilmediğini görüyoruz. Hatta neredeyse Cumhuriyet Periyodu birikimi, Osmanlı Dönemi’nden çok daha makus durumda!”
– Türkiye Fotoğraf Sanatı Federasyonu’nun 2021 yılı için mükafata layık gördüğü fotoğrafçılardan biri de siz oldunuz. Hangi çalışmalarınızdan dolayı bu mükafata layık görüldünüz?
Genel olarak söyleyecek olursam, yaptığım araştırmalar ve fotoğraf tarihine sunduğum katkılar üzerine bu karar alınmış. Yani, çeşitli mecmualarda yayımlanan makalelerimden, kitaplarımdan, Açık Radyo’da “Foto Müze” programında hazırlayıp sunduğum içeriklerden ötürü bu mükafata layık görüldüm.
– Türk fotoğraf tarihi konusunda uzman insan sayısı bir elin parmağını geçmiyor. Neden?
Birçok sebebi var doğal. Birincisi, harf ihtilali. Fotoğrafın icadından bugüne geçen vaktin yarısında Arap harfleri kullanıldı. Latin Alfabesine geçtikten sonra büyük oranda geçmişle bağımız koptu. Yani fotoğraf alanında çalışanlar bu alfabeyi bilmiyorsa dokümanlara ulaşması, periyodun kitaplarını ve basınını takip etmesi mümkün değil. Birçok da bilmiyor esasen. Tarihçilerin de fotoğraf alanında uzmanlaşmasını beklemek optimistlik olur.
Öte yandan Harf Devrimi’nden sonra da fotoğraf ismine çok fazla şey üretilmediğini görüyoruz. Hatta neredeyse Cumhuriyet Periyodu, Osmanlı Dönemi’nden daha makus durumda. En azından eski dokümanlar saklanmış, orada duruyor. Osmanlıca için bir tahlil üretebilirsen arşivlerden bir tarih çıkarabiliyorsun. Meğer Cumhuriyet periyodu dokümanları ve kitap çalışmaları içler acısı durumda. Doğal fotoğraf alanı için konuşuyorum.
Bir öteki noktadan bakarsak da yapılan az sayıdaki çalışmanın, gereğince talep gördüğünü söylemek güç.
Aslında fotoğraf tarihine en büyük katkı sağlayanlar, koleksiyoncular. En başta, saklayıp biriktirdikleri için. İkinci olarak da bu birikimlerini makale, kitap üzere kalıcı çalışmalara döndürdükleri için. Türkiye’de bu alanda yapılmış çabucak hemen tüm çalışmalar; büyük bir vakit, emek ve para harcayan, buna karşın neredeyse hiçbir maddi karşılık almayan, seve isteye iş üreten bu koleksiyonerler sayesindedir.
– “Fotoğraf toplamak, dünyayı biriktirmektir!” diyor Susan Sontag. Sizin için de bu türlü mi?
Aslında yalnızca benim için değil herkes için, tüm dünya için bu türlü. Bizde değeri çok bilinmese de gelişmiş ülkelerin görsel hafızaya her vakit ehemmiyet verdiğini görüyoruz. Daha ortada fotoğraf yokken bile çizim yoluyla her şeyi kayıt altına aldılar. Yalnızca kendi ülkelerini de değil, tahminen de daha fazla, kendi dışlarındaki dünyanın görsel hafızasını oluşturdular. Kaldı ki fotoğraf sahneye çıkar çıkmaz, bu alandaki en güçlü araçlardan biri olmuştur.
– Yaptığınız çalışmalarda, ödül törenindeki konuşmanızda da olduğu üzere çok sık bellekten kelam ediyorsunuz. Nedir bellek ve neden bu kadar kıymetli sizce?
İster ferdî bellekten kelam etmiş olalım ister toplumsal; bellek dediğimiz şey, aslında bizim yarınımız. “Geçmişi silinenin yarını olamaz!” diyor ünlü beyin cerrahımız Türker Kılıç. Bu o denli hakikat ki! Bir alzheimer hastasının gelecek için plan yaptığını göremeyiz. Bizi yarına, geçmişimiz, biriktirdiklerimiz ve üst üste koyduklarımız taşır.
Yeniden bellek ve hafızayla ilgili Churchill’in hoş bir deyişi vardır: “Ne kadar geriye bakarsanız, o kadar ileriyi görürsünüz.” Ben de bir fotoğrafçı ve fotoğraf tarihçisi olarak “kişisel bellek, toplumsal hafıza, arşiv, koleksiyon” üzere sözlerin üzerinde çok duruyorum.
Bir de minör tarihi çok önemsiyorum. Ve aslında hafızaya en çok hizmet eden şeyin; ailelerin, kıyıda köşede kalmış şeylerin, gözden kolaylıkla kaçabilecek ayrıntıların olduğunu düşünüyorum. Öteki bir yanıyla, saydığım tüm bu şeyler tıpkı vakitte bilgiyi çoğaltan şeyler. Çoğaltıyor zira bazen resmi tarihi ve büyük telaffuzları destekleyerek katkı sağlıyor.
Bazen de onlara bir soru işareti koyarak yeni araştırmalar için zorluyor. Bunlar beni çok heyecanlandırıyor. Bu heyecanın verdiği güçle bir fotoğraf tarihçisi olarak ben de geçmişte dolaşıp geleceğe çengel atıyorum. Tıpkı snapslar üzere köprüler oluşturmaya ve var olanları da güçlendirmeye çalışıyorum. Zira herkesin bildiği üzere snapsların, yani nöronlar ortasındaki bu bağların ömrü de hafızanın müddeti kadar.
– Tıpkı vakitte Türkiye’nin en değerli fotoğraf koleksiyonerlerinden birisiniz. Koleksiyonların belleğe katkısı nedir?
Bu çok yerinde bir soru. Her neyin koleksiyonu yapılırsa yapılsın, istisnasız hepsi değerli bir bellek koyar ortaya. Tekrar de bir fotoğraf koleksiyoncusu olarak fotoğrafların başka koleksiyonlardan biraz daha üstün bir yanı olduğunu söylemeliyim. Fotoğraf tıpkı vakitte doküman bedeli de taşır.
Hasebiyle biriktirdikleri ne olursa olsun, tüm dünya koleksiyonerlere her vakit borçlu kalır.
– O vakit, “Koleksiyonla tarih ortasında sıkı bir bağ vardır” diyebilir miyiz?
Katiyen diyebiliriz. Hatta bağın da ötesinde, koleksiyonlar tarihin bir kesimi aslında. Bir örnek vereyim… Mesela, George Costakis isminde, Rusya’da, Yunan Elçiliği’nde sürücülük yapan bir şahıstan kelam edeyim.
Costakis sürücü olduğu için, işi gereği de sık sık yabancı diplomatları; eskici, antikacı, gümüşçü üzere yerlere götürüyor. Bu seyahatler sırasında bir gün bir avangart sanatkarın fotoğrafına rastlıyor ve alıyor. Bu fotoğraf Stalin’in dayattığı “Sosyalist Gerçekçilik” dışında üretilmiş işlerden… Yani bu fotoğrafların yapıldığı periyotlarda bu avangart sanatkarlar da, yapıtları de yasaklı. 1932 yılında bu işleri nedeniyle rejim düşmanı ilan edilmiş, müzelerden yapıtları kaldırılmış sanatkarlar bunlar… Ki bir kısmı da cezalandırılıyor zati. İşte, George Costakis, 2. Dünya Savaşı’nın yokluk yıllarında, herkes karnını doyurmaya çalışırken, elindeki sayılı ölçüdeki parasını bu sanatkarların yapıtlarına yatırıyor. Tek tek iz sürerek hayli da güçlü bir koleksiyon oluşturuyor.
Sonuç; bu koleksiyon 1981 yılında New York’ta Guggenheim Müzesi’nde sergilendiğinde sanat topluluğu ayağa kalkıyor ve tüm uzmanlar, eleştirmenler fikir birliğiyle şunu söylüyor: “20. yüzyıl sanatı, yine yazılmalı!”… Bu yapıtların yer aldığı bir stant, birkaç yıl önce Sabancı Müzesi’ne de taşınmıştı.
Costakis örneği, yalnızca bir tanesi. Bunun üzere yüzlercesi bulunabilir. Bu bakımdan koleksiyonerlere çok hürmet duyuyorum. Bir merak ve heyecanın peşine düştükleri için, vakitlerini, güçlerini ve paralarını bu işlere ayırdıkları için.
– İngiltere’de bir milletvekili olan Sir Benjamin Stone, 1897’de, ölüp giden ritüeller olarak klasik İngiliz merasimleriyle, köy şenliklerini belgelemek maksadıyla, Ulusal Fotografik Kayıt Derneği’ni kuruyor. “Her köyün fotoğraf makinesi marifetiyle korunacak bir tarihi vardır” diyor, belleğe atıfta bulunarak. Bir fotoğraf tarihçisi olarak sizce Türkiye’de görsel olarak bir bellek oluştu mu ve bu bellek korundu mu?
Elbette görsel belleğimizi oluşturacak birikimler birtakım kurumlarda var. En başta, bugün Ender Eserler Kütüphanesi’nde korunan 2. Abdülhamid Arşivleri geliyor. Atatürk Kitaplığı, Salt Galeri, Depo Photos üzere yerler de var. Kurumların kendi küçük arşivleri de sayılabilir fakat hiç kâfi değil. Mesela bizdeki gazeteleri ele alalım.
Hürriyet, Milliyet, Cumhuriyet, Vakit üzere gazetelerin fotoğraf arşivleri için hiç de güzel şeyler gelmiyor kulağa. Kapanan gazeteler, mecmualar var mesela. Onların arşivleri ne oldu?
Siyasilerden sanatkarlara, bilim insanlarından halk kahramanlarına kadar muhakkak başlı portrelere; yaşanılan etrafa ve değerli olaylara kadar pek çok şeyi aktaracak, bir merkezde toplanmış bir arşivden kelam edemeyiz. Şayet İstanbul’dan kelam ediyorsak, bir fotoğraf müzesi yok mesela! Şükür ki Orta Güler’in arşivi korunuyor.
Sir Benjamin Stone’a gelirsek daha o vakitlerde bunun değerini bilmesi ne kadar değerli.
Bu bellek oluşturma işine kasaba ve köylerden başlamalıyız sahiden. Oralardaki fotoğraf stüdyolarının arşivi çok değerli ya da yaşayan ailelerin fotoğraf albümleri, mahallî mecmua ve gazetelerin fotoğraf arşivleri çok değerli. Biz bellek oluşturmaya en küçük ünitede başlarsak ve de bu zihin yapısına gelirsek çok şey başarmış oluruz.
– Koleksiyoner nasıl olunur? Bunun için güçlü olmak kaide mı?
Koleksiyoner olmak bir gönül işi, meraklı ve heyecanlı olmak gerekiyor. Biraz doğal bir süreç ve doğal bir dürtü üzere geliyor bana. İlgi alanları çok kıymetli. Onun için beşerler hayatlarına renk katacak bahisler bulsunlar, hobiler geliştirsinler. Bu bahisler, insanların profesyonel olarak çalıştıkları meslekle bağı olan niş bir alan da olabilir yahut farklı bir hobi ve merak ögesi da olabilir. Her ikisi de son derece değerli…
İlgi alanını bir kere bulduktan sonra bu alanda birikimler yapmayı denesinler. O alanla ilgili nesneler, kitaplar, mecmualar, her ne bulabiliyorlarsa toplasınlar. Görecekler ki vakitle hiç kimsenin farkında olmadığı, bilmediği bilgilere ulaşmışlar; birtakım çıkarımlarda bulunacak kadar derinleşmişler ve artık kendilerine başvurulacak kadar uzmanlaşmışlar… Ve bu düzeye bile isteye, keyifle ulaşmışlar.
Koleksiyoncu olmak için çılgın paralara da muhtaçlık olmadığını belirtmem lazım. Daha doğrusu paranız ölçüsünde bir bahis seçebilirsiniz yahut paranızın yettiklerini alırsınız. Hatta parasız yapılacak koleksiyonlar da çok fazla. Aşikâr bir bölgede yetişen ağaçların yapraklarını toplamak bile kıymetli bir koleksiyon oluşturmaya kâfi. George Costakis örneğine dönersek bir sürücünün alacağı maaş uçuk olmasa gerek.
– Türkiye’de fotoğraf tarihi üzerine yazılan makaleler, kitaplar, mecmualar ne durumda? Bu alandaki yayınları kâfi görüyor musunuz?
Sevinerek söyleyebilirim ki son yirmi beş yılda epey arttı. Fakat asla kâfi değil. Zira etraflıca ele alınması gereken beş-on değil, yüzlerce bahis var. Bugün artık Türkiye’de fotoğrafın erken periyotlarında genel olarak neler yapıldığı bilinse de hâlâ incelenmesi gereken birçok stüdyo ve portre var. Yalnızca İstanbul’da değil, başka kentlerdeki çalışmalar da ortaya konmalı. Artık ana damarlardan kılcal damarlara gerçek ilerleyerek mümkün olduğunca çok dataya, bilgiye ulaşmalı ve bunları bir bütün içinde okuyup yorumlamalı…