Hiyeroglif Aydınlatan Bilgi Sitesi
*Mahfi Eğilmez
Hangi mal yahut hizmetin, ne ölçüde ve hangi fiyatla üretileceğine ait kararların piyasada alındığı sistemde karar alma ve uygulama evrelerinde üç kurum kıymetlidir: (1) piyasa, (2) siyaset, (3) bürokrasi. Bu kurumların kıymet sırası da piyasa iktisadı modeli içinde burada sıralandığı biçimdedir. Piyasa, toplumun taleplerine nazaran üretim yaparken piyasada yer alan tüketicilerin temel güdüsü elde edecekleri faydayı, firmaların temel güdüsü ise kârlarını maksimize etmektir. Siyasetçi, bu örgütlenme tipinde, genel olarak, seçimle işbaşına gelir. Seçimle işbaşına geldiği için siyasetçinin temel güdüsü oylarını maksimize etmektir. Bürokrat, siyasetçi tarafından atanarak işbaşına gelir. Onun hedefi ise yetkisini maksimize ederek otoritesini güçlendirmek ve yerini korumaktır. Böylelikle piyasa iktisadında, kumanda iktisadından farklı olarak, üç maksimizasyon olgusu çıkar karşımıza: (1) Tüketicinin yarar maksimizasyonu ve firmanın kâr maksimizasyonu uğraşı, (2) siyasetçinin oy maksimizasyonu eforu, (3) bürokratın yetki maksimizasyonu gayreti. Bu üç efor, birbirinin alanına geçişler yapmadığı sürece birbirini istikrarlar ve iktisattaki düzenekler hakikat işler.
Dünyada en yaygın görülen ekonomik sistem olan karma ekonomik sistemde kamu kesitiyle birlikte özel kesim firmaları da üretimin içindedir. Karma ekonomik örgütlenme biçiminde neyin, ne ölçüde ve hangi fiyatla üretileceği sorularının karşılığını kısmen siyasetçiler ve bürokratlar, kısmen de piyasa verir. Karma iktisat sisteminde, üç kurumun ehemmiyet sıralaması yerine nazaran değişir. Batı ekonomilerinde bu sıralama piyasa iktisadı sisteminde olduğu üzere (1) piyasa, (2) siyaset, (3) bürokrasi biçiminde iken doğuya gerçek gidildikçe değer sırası kumanda iktisadı sistemindeki üzere (1) siyaset, (2) bürokrasi, (3) piyasa biçimine dönüşür.
Piyasa sistemi, mal yahut hizmetlerin fiyatının piyasada belirlenmesini öngörür. Burada fiyatları belirleyen kurum piyasadır. Buna karşılık kumanda iktisadında fiyatları siyaset ve bürokrasi belirler. Burada piyasa sistemi devre dışıdır. Karma ekonomik sistemde kimi mal ve hizmetlerin fiyatlarını piyasa, birtakım mal ve hizmetlerin fiyatlarını ise siyaset ve bürokrasi belirler.
Piyasa iktisadında kâr, oy ve yetki maksimizasyonu birbirini dengeleyen bir görünüm vermekle birlikte şayet bu kümelerin yetkileri ortasında birbirine geçişler yaşanmaya başlarsa yetki düzensizlikleri da ortaya çıkar. Bu durum piyasa iktisadının fonksiyonlarını yapamamasına yol açar. Olağan olarak piyasada belirlenmesi gereken fiyatlara yahut ölçülere siyaset yahut bürokrasi müdahale etmeye başlarsa o sistem piyasa iktisadından beklenen faydaları sağlayamaz. Bu türlü bir durumda siyasetçi kendi oylarını maksimize etmeye çalışırken tüketicinin yarar maksimizasyonu ve firmaların kâr maksimizasyonu prensibini bozmaya başlar. Bu gelişme bizi piyasanın bozulmasına götürür. Bilhassa seçimlere yaklaşılırken siyasetçi, idaresi altındaki bürokratlara fiyatlara ya da faizlere müdahale etme siparişini vererek seçimde alacağı oyları maksimize etmeye çalışır. Bazen bu müdahale Merkez Bankaları üzere bağımsız yapıda kurulmuş kurumlara yönelik olarak bile ortaya çıkabilir. Bürokrat, yerini ve yetkilerini korumak kaygısıyla siyasetçinin bu siparişlerini yerine getirdiğinde siyasetçi ile bürokratın gayesi bir ortak noktada buluşmuş olursa da bu buluşmadan çıkan sonuç tüketicinin yarar, firmanın da kâr maksimizasyonu unsuruyla çelişkiye yol açar. Zira piyasanın, kendi kurallarına nazaran çalışamaması kısa periyotta firmaya çıkar sağlamış olsa bile uzun devirde piyasanın bozulmasına, risklerin artmasına ve münasebetiyle karların düşmesine yol açar. Siyasetçi ile bürokrat piyasaya müdahale yoluyla firmanın alanına geçiş yaparak onun kâr maksimizasyonu prensibini zedelediği vakit sistem piyasaya yakın görünümden uzaklaşmaya ve kumanda iktisadı görünümüne yaklaşmaya başlar.
Piyasa iktisadında, bilhassa de döviz kurlarının dalgalanmaya bırakıldığı bir modelde, Merkez Bankasının araç bağımsızlığı kıymetlidir. Faizi, paranın fiyatı olarak kabul edersek faize müdahale de bir manada fiyata müdahale sayılır. Merkez Bankası, piyasada özgür olarak belirlenen faize direkt müdahalede bulunmak yerine, bankalara yönelttiği fonlamanın maliyetiyle oynayarak dolaylı yoldan onların faiz belirlemelerini muhakkak bir çerçevede tutmaya çalışır. Bunu yaparken siyasal iktidardan bağımsız hareket etmesi çok değerlidir. Zira Merkez Bankasının elinde, enflasyonla uğraş için mevcut olan en değerli araç faizdir ve faiz siyaseti siyasal iktidarın müdahalesine açıldığında enflasyon kontrolden çıkabilir.
Türkiye’de siyasal iktidar, son birkaç yıldır TCMB’nin faiz belirleme yetkisine karışmaya başladı. Bunu bazen en üst makamdan gelen tehdit biçiminde, bazen basına demeç verme yoluyla yaptı. Bu baskıların tesiri TCMB üzerinde bazen çok açık biçimde bazen de kapalı olarak görüldü.
Ne vakit yapısal ıslahattan kelam edilse bu kavramın tam olarak neyi tabir ettiği soruluyor. Üstten beri anlattığım çerçeve yapısal ıslahatın tipik bir örneğidir. Şayet biz, piyasa sisteminde yaşamayı kendimize model olarak seçmişsek kurumların ehemmiyet sıralamasının (1) piyasa, (2) siyasetçi, (3) bürokrasi biçiminde olmasını kabul edeceğiz demektir. Şayet karma ekonomik sistemi seçmişsek ve bunu piyasa sistemine yakın bir model olarak oluşturmaya çabalıyorsak o vakit bu sıralama tekrar bu türlü olacak demektir. Bu durumda piyasaya karışma, düzenleme ve siyasetten arındırılmış denetleme ile sonlu kalacak demektir. Bu çizilen çerçeveye Merkez Bankasının faiz belirleme yetkisi de dâhil kuşkusuz. Mesela bu kademeye geçebilirsek yapısal ıslahatların en değerlisini yapmış oluruz.
Yapısal meselelerimizin neler olduğunu biliyoruz. İdeolojiden sıyrılarak bakabildiğimiz alanlarda bu meselelerin nasıl çözüleceğini de âlâ berbat biliyoruz. Örneğin Merkez Bankası maddesine bağımsızlık hususunu gözümüzü kırpmadan koyabiliyoruz. Lakin sıkıntı kurumların ehemmiyet sıralamasının (1) siyasetçi, (2) bürokrasi, (3) piyasa biçiminden (1) piyasa, (2) siyasetçi, (3) bürokrasi biçimine geçmesine gelince orada kalıyoruz. O denli olunca mesela Merkez Bankası maddesindeki bağımsızlık unsuru hiçbir mana tabir etmeyen bir süs unsuru olarak kalıveriyor.
Yapısal ıslahat hususlarını tartışırken birinci evvel anlamamız gereken konu şudur: Yasa değiştirmekle ya da tahlilleri maddelere yazmakla iş bitmiyor. Asıl problem o vakit başlıyor. Zira o yazdıklarımızı uygulamadığımız ya da aksisini yaptığımızda toplumda kanunlara, kurallara hürmet azaldığı üzere yapısal ıslahatların yapılıp yürütülebileceğine olan inanç da kayboluyor.
Bu hususta birinci makalemi 1997 yılında Hazine Müsteşarıyken Hazine Mecmuasında yazmıştım. Daha sonra birkaç sefer bu temayı geliştirerek tekrar yazdım. 12.03.2002’de Radikal’de yayınlanan ‘Ekonomik Sistemler’ başlıklı yazım ve 2004’de İstanbul Bilgi Üniversitesi yayınları ortasından çıkan Gülten Kazgan’a Armağan kitabının sayfa 269 – 274 ortasında yer alan ‘Türkiye’nin Ekonomik Sıkıntılarına Farklı Bir Bakış’ başlıklı makalem de bu bahis üzerinedir.
*Bu yazı Mahfi Eğilmez’in ferdî blogundan alınmıştır