Hiyeroglif Aydınlatan Bilgi Sitesi
Burak Dalgın*
Değişim rüzgârları esince, bazıları duvar örer, bazıları yel değirmeni yapar.
Çin atasözü
Etrafımızdaki her şey süratle değişirken emeğin tıpkı kalması mümkün mü? ‘Orak ve çekiç’in yerinde artık POS aygıtları ve bilgisayarlar var. 1 Mayıs afişlerinin vazgeçilmezi olan demir döven emekçiler ve başı baretli, yüzü isli madencilerden çok daha fazla sayıda işçi alışveriş merkezlerinde, hastanelerde, bankalarda, okullarda, otellerde ter döküyor. Mesela kayıtlı motorlu kurye yahut davet merkezi işçisi sayısı Türkiye’nin en büyük sanayi kümesi olan Koç Topluluğu’nun toplam çalışanı kadar. Gig iktisadı (internet platformları üzerinden müşteri ile buluşulan kısa vadeli işler), start-up (erken aşama) teşebbüsler, freelance (tek başına ve serbest) iş yapma ve uzaktan çalışma artık hayatımızın doğal modülleri.
Tedarik zincirlerinin tekrar şekillenmesi; robotlar ve yapay zekanın yaygınlaşması; blok zincir ve güç depolama üzere teknolojilerin süratle ilerlemesi ile emek konusunda yesyeni fırsatlar ve meydan okumalarla karşılaşacağımız aşikar. Tüm bunlar olurken, bir yandan da istihdamla alakalı kronik problemlerimiz, ciddileşerek sürüyor.
Tıpkı Sanayi İhtilali’nde olduğu üzere, teknoloji, ekonomik münasebetler ve nihayet toplumsal muhtaçlıklar değişirken siyaset çok geride. Genelgeçer sözlerle dolu nutuklar ve bir vakitler tahminen işe yarayabilecek modası geçmiş teklifler, yaşadığımız dayanılmaz dönüşümü ıskalıyor. Halbuki yeni dünyayı istihdam artışı, fiyatların yükselmesi ve çalışma şartlarının/ garantisinin uygunlaşması maksatlarına ulaşma fırsatı olarak kıymetlendirebiliriz.
Durum
İstihdam sorunlarımızın birçok yıllardır hayatımızda. Yılların çözümsüzlüğü ile sorunlar daima büyüdü. Son yıllardaki başarısız iktisat performansı sonucunda (özel dalımız son dört senede net bazda hiç yeni istihdam yaratamadı) meseleler yeterlice akut hale geldi.
Kayıtlı işsiz sayımız neredeyse 4 milyon kişi. İş bulmaktan ümidini kesenleri eklersek bu sayı iki katına çıkıyor. Üstelik her sene 1 milyon arkadaşımız çalışma çağına giriyor. ‘Ne okulda ne evde’ gençlerimizin sayısı 6 milyona yaklaştı (18-29 yaş ortasındaki üç gençten biri). O kadar ki, artık ‘ev genci’ diye bir tabirimiz var. Çalışma çağındaki on bayandan lakin üçü iş hayatında. Yani, çalışmayan bayan nüfusumuz Yunanistan’ın iki katı kadar: 24 milyon!
Emekli sayımız 13.6 milyon (sadece 2021’de 800 bin kişi arttı). Ortanca yaşı 33 olan ülkemizde (AB ortalaması: 44 yaş), kayıtlı çalışan / emekli oranı şimdiden 1.87 üzere çok düşük bir mertebede. Sonuçta, bütçeden SGK’ya 252 milyar TL transfer yapılması sürpriz değil.
Çalışanlarımızın neredeyse yarısı taban fiyat ve civarında kazanıyor (Avrupa şampiyonuyuz (!)). Doğal olarak genel fiyat düzeyi minimum fiyata yakınsıyor (ortanca fiyat, son artırımdan evvel bile minimum fiyatın 1.7 katıydı). Üstelik haftada 45 saat çalışma ile Avrupa’daki en uzun müddetli çalışanlardan biri olmamıza rağmen! Ülkemizdeki üç çalışandan biri, en az 9 milyon (Macaristan nüfusu kadar) kişi kayıt dışı çalışıyor. PISA testinde ve İngilizce kabiliyetlerindeki karnemiz, iş gücümüzün kozmik kabiliyetlerinin yetersizliğini gösteriyor.
Çalışma sistemimiz üstte bahsettiğimiz yeni iş yapış formlarına hazır değil. İş dünyasını alt-üst edeceği aşikar yeni teknolojilerin tesirlerini konuşmak ise, döviz-faiz girdabında çırpındığımız bugünlerde ‘lüks’ sayılıyor. McKinsey, 2030’a kadar işlerin yüzde 15’inin (hızlı adaptasyonda yüzde 30’unun) otomasyon kurbanı olacağını söylüyor. Mevcut sıkıntılarımızı halledemeden, üstelik büyük bir demografik fırsat penceresini ıskalamışken, gelecek geliverdi.
İstihdam artışı
‘Yeni iş alanları’ sohbetlerinin kaçınılmaz tahlili ‘yeni fabrikalar açılması’dır. Bu bir açıdan yanlışsız, çünkü yeni istihdam için yeni yatırım koşul. Halbuki ülkemize gelen memleketler arası yatırımlarda gayrımenkulün hissesi 2012’de yüzde 19 iken 2021’de bunun iki katını aştı. Hatta Türkiye’ye ‘gayrimenkul hariç net direkt sermaye girişi’ 2020’de birinci kere eksiye düştü; yani aldığımızdan fazla sermayeyi yurtdışına yolladık. Ülke riskimizin azaltılması, yatırım ortamının daha cazip hale getirilmesi ve iş kurmanın kolaylaştırılması bu açıdan kritik.
Öte yandan, ‘yeni fabrikalar’ sözü çok önemli bir fırsatı ıskalıyor: çünkü istihdamın yarıdan birçok (yüzde 55) hizmet dalında. Her iki sanayi çalışanına karşı beş kişi turizmden finansa, perakendeden danışmanlığa uzanan geniş alanda çalışıyor. Ne var ki lisanslar, yasaklar, monopoller ve çok düzenlemeler büyümeyi frenliyor, verimliliği kısıtlıyor. Kapsamlı bir hizmet dalı ıslahatı büyük bir potansiyeli harekete geçirebilir. Hür rekabetin önünü açan bir yaklaşım, istihdam artışına ilaveten tüketicinin refahı, verimli büyüme, yatırım artışı, hayat pahalılığıyla çaba ve cari açığın azalması üzere temel ekonomik amaçlarda ilerlemeye de takviye olabilir. Şirketlerimizin yazılım (oyunlar), teknik müşavirlik, sıhhat (saç ekimi) ve kültür (diziler) üzere alanlardaki memleketler arası muvaffakiyetleri eldeki fırsatın büyüklüğüne işaret ediyor. Lakin, taksi plakası sahiplerinin Uber’e reaksiyonlarında de gördüğümüz üzere, rant kümelerinin (vested interests) özgürlükçü reformlardan hoşlanmayacağını da bilmeliyiz.
Bir öbür fırsat alanı, girişimcinin ayağındaki prangaları çözmek. Çünkü Türkiye’de teşebbüsçü olmak, Survivor’da yarışmacı olmaktan farksız. Döviz kuru ne oldu; vergi, muhtasar, oda aidatı ödemeleri mi geldi; gece yarısı Resmi Gazete’de yeni bir düzenleme mi çıktı; bir kamu şirketi benimle rekabet etmeye mi girişti üzere sorularla uğraşmaktan gerçek işlere vakit kalmıyor. Halbuki yeni istihdamın dinamosu siyasetçiler ya da bürokratlar değil girişimciler! Onların önlerindeki setleri yıkmak ve ayaklarındaki prangaları çözmek için birkaç örnek adım şunlar olabilir: erken kademe şirketlerin hukuksal statüsünü, mali yükümlülüklerini, yatırım enstrümanlarını, teşviklerini ve kapanış süreçlerini sadeleştiren bir start-up kanunu çıkarmak; teşvikleri pazar, finansman ve kurumsal kapasiteyi içeren entegre bir perspektifle yine düzenlemek; hibe, müsaade, ruhsat, teknoloji transferi üzere süreçleri sadeleştirerek girişimcilere tek duraktan hizmet vermek; kamu alımlarında erken etap girişimcilere kota ayırmak; ve yenilikçi finansmanın (girişim sermayesi, kitle fonlaması, tesir yatırımcılığı) önünü açmak.
Yeni istihdamı konuşurken ortadan kalkacak işler konusunu da ıskalamayalım. Pew Araştırma’nın 2018’de gerçekleştirdiği ankette ‘önümüzdeki 50 yıl içinde, halihazırda insanların yaptığı birçok işi robotlar ve bilgisayarlar yapar mı?’ sorusuna ‘Evet’ yahut ‘Muhtemelen’ yanıtı verenlerin oranı yüzde 65 (ABD) ile yüzde 91 (Yunanistan) ortasında değişiyordu (Türkiye araştırma kapsamında yok). Lakin bu yeni bir durum değil. 1930’da Keynes ‘ekonomik büyümenin yüz yıl içinde çalışma haftasını 15 saate indireceğini’, 1935’de Tesla ‘bir asır içinde robotların birçok durumda insan gücünün yerine geçeceğini’ öngörmüştü. ‘İşimizi kaybetme’ tehdidi beklendiği süratle gerçekleşir mi bilinmez, lakin, üç tip durumla karşılaşacağımızı söyleyebiliriz. Birincisi, yeni oluşacak işler (sosyal medya danışmanlığı, yapay zeka etiği uzmanlığı). İkincisi, biçim değiştirecek ve insan-makine işbirliğinin kıymet kazanacağı işler (tahlil sonuçlarını bilgisayarın değerlendirmesi, tabibin hastasına daha çok vakit ayırabilmesi). Üçüncüsü, yok olacak işler. Birinci iki fırsatı pahalandırmak için, eğitimi üniversite ile biten bir devir olmaktan hayat uzunluğu devam eden bir sürece çevirmeli ve sorun çözme, bağlantı, yaratıcılık üzere insanı öne çıkaran kozmik kabiliyetler kazandırmalıyız. Böylelikle rutin faaliyetleri robota/ yapay zekaya havale ederek katma kıymetimizi ve hayat kalitemizi artırabiliriz. Bununla birlikte, üçüncü mevzuyu ihmal edemeyiz. İşini kaybeden vatandaşlarımıza yeni yetkinlikler kazandırmak için etkin iş gücü siyasetleri izlemeli ve toplumsal yardımları (örneğin taban aile gelir desteği) devreye almalıyız.
Fiyat düzeyinin yükselmesi
Net minimum fiyatın aylık 300 dolar civarında tıkanmasıyla yüksek teknolojili eserlerin sanayi ihracatımızdaki hissesinin yüzde 3-4 bandında takılması, birebir madalyonun iki yüzü. İstanbul’daki taban fiyatın Şangay’dan düşük hale gelmesiyle, kilogram başına ihracatımızın 1 dolar civarına gerilemesi de o denli. Almanya (3.7 dolar/kg), G. Kore (2.7 dolar/kg), hatta Polonya (2 dolar/kg) üzere ülkelerdeki refah düzeyini yakalamak için sihirli formül: katma kıymet artışı.
Bunu sağlamak, için süratle altyapı kalitemizi dünya standartlarına çıkarmalıyız. Karda elektrikleri kesilen kentler, doğalgaz verilemeyen sanayi bölgeleri, dünyada 100. sıradaki internet süratiyle hizmetlerde, endüstride ve bilgi-yoğun dallarda verimliliğimizi artıramayız.
Fiziki altyapıdaki ilerlemeyi insan kaynağında da yakalamamız kaide. Yeni çağa uygun ve ideolojik değil üniversal kabiliyetler odaklı bir eğitim sistemi, elzem bir adım. Kimi örnek uygulamalar olarak, erken yaşlardan itibaren finansal okur-yazarlık ve toplumsal medya kullanımı eğitimleri; liseyi bitiren her öğrencinin algoritmik fikir ve kodlama bilmesi; ve hayat uzunluğu süren bir eğitim modeline geçişi sayabiliriz.
Vatandaşlarımızın ‘ne olursa olsun terk etmek isteyecekleri’ bir ülke olmaktan çıkarak nitelikli insan kaybımızı durdurmalıyız. Bunun ötesinde, Türkiye’nin beyin göçü
Bir başka kıymetli nokta, tedarik zincirindeki dönüşümü ıskalamamak. Evvel sanayi sonra hizmet işlerinin gelişmiş ülkelerden gelişen ülkelere kayması globalleşmenin en görünen yüzlerinden biriydi. Kıymet zinciri güvenliğinin salt maliyet avantajı hesabının önüne geçmeye başlamasıyla bu alanda kısmi değişimler görebiliriz. Hatta bu önceliklendirme ana pazarlara yakın ülkelerde (ABD-Meksika, AB-Türkiye) avantaja dönüşebilir. Global çip krizinin tetiklediği korkular, bu alanda kıymetli bir örnek. Intel’in önümüzdeki on yılda Avrupa’ya 95 milyar dolarlık çip yatırımı yapacağı bir devirde, Türkiye’nin de bundan yararlanması kaide.
Yüksek fiyatlı işler oluşturabilmek için teknolojik sıçrama alanlarının da içinde olmalıyız. Blok zincir, yapay zeka, robotlar, güç depolama/ elektrikli araç üzere alanlarda, işin idari/ tüzel düzenleme, teknoloji, kurumsal kapasite ve finansman kısımlarını bütüncül olarak ele alan sıçrama programları oluşturmak hem yeni ve cazip iş alanları yaratmak (kripto finans merkezi) hem de mevcut kaliteli işleri korumak (otomotiv) için çok değerli. Teşvik ve ödüllendirmeleri cirodan fazla katma kıymet odaklı yapmak da bu açıdan faydalı olacaktır.
Garantinin uygunlaşması
Klasik çalışma, tek patrona bağlı olarak, tek bir yerde, muhakkak (genellikle tam zamanlı) mesai saatleri ortasında yapılan ve karşılığında belirli ödeme alınan (maaş ve haklar) bir faaliyetti. Halbuki artık, mevzunun bağ (‘şirket’in sınırları), erişim (çok işveren), esneklik (mekan ve çalışma saatleri) ve çıkar (parça başı ücretlendirme) boyutları önemli bir değişime uğradı.
Bu yeni dünyaya hazırlanmak için öncelikle, idari karmaşayı çözmemiz gerekiyor. Şirketlerin tam vakitli çalışanlarına ilaven, yarı-zamanlı çalışanlarıyla, iç içe oldukları taşeronlarla, sık sık birlikte çalıştıkları freelance hizmet sağlayıcılarla bordro, ödeme, ve toplumsal güvenlik alakalarını rahatça yürütmelerini sağlamalıyız. Bu çerçevede, tıpkı start-up’lar için olduğu üzere, freelance çalışanlar için de hukuksal statüyü, toplumsal güvenlik şartlarını, mali yükümlülükleri ve istihdamı kolaylaştıran düzenlemeleri hayata geçirmeliyiz.
Ayrıyeten, yeni çağa uygun bir garanti sistemini oturtmalıyız. Çünkü teminatı ve sürekliliği bulunmayan işlerde çalışan bir prekarya sınıfı (Latince istikrarsız, güvenilmez) oluşmasını istemiyoruz. Hakikaten yazının başında bahsettiğimiz hizmet bölümü işlerinin artması ve start-up şirketlerin kimilerinin büyük patronlar haline gelmeleri, bu alandaki çalışma münasebetlerini daha sık gündeme taşıyor (Trendyol ve Yemeksepeti/ Banabi çalışanlarının ve taşeron-kuryelerinin hareketleri; ABD’de Uber ve Airbnb platformlarının ‘tedarikçilerine’ Covid-19 dayanağı konusundaki tartışmalar). Üç şahıstan birinin kayıt dışı çalıştığı ülkemizde, kolay ve teknolojiyi faal kullanan bir teminat sitemi, kıymetli bir adım olacaktır.
Sonuç
İstihdamın yaklaşık yüzde 70’ini fiyatlı, maaşlı yahut yevmiyeli çalışanların, yüzde 16’sını kendi hesabına çalışanların, yüzde 10’unu ise fiyatsız aile çalışanlarının oluşturduğu (kalanı işverenler) ülkemizde, emek kritik ehemmiyette. Hakikaten demokrasinin, toplumsal barışın ve kapsayıcı kalkınmanın sigortası ‘orta direk’ bu temek üzerinde yükseliyor. Bu yüzden, hem mevcut sıkıntıları çözmeli hem de yeni meydan okumaların üstesinden gelmeyi bilmeliyiz. Yeni gelişmeleri yalnızca tehdit görmek yerine fırsata dönüştürmek, değişim rüzgârlarının önüne beyhude duvarlar örmeye çalışmak yerine yel değirmenleri kurmak elimizde.
Bunu başaracağız.
* DEVA Partisi Genel Lider Yardımcısı