Hiyeroglif Aydınlatan Bilgi Sitesi
Bir pandemiden sağ çıkmak her vakit sorunun sona erdiği manasına gelmeyebilir; kimi virüsler sıhhat üzerinde uzun vadeli tesirde bulunabilir ve sonunda bir dizi yıkıcı hastalığa yol açabilir.
1960’larda, 1918 İspanyol Gribi’nden kurtulanların uzun vadede neler yaşadığını inceleyen epidemiyologlar, olağandışı bir eğilim fark etmeye başlamışlardı. 1888 ile 1924 yılları ortasında doğanlar, yani pandemi sırasında bebek ya da genç erişkinlik çağında olanların, hayatlarının bir noktasında Parkinson hastalığına yakalanma olasılıklarının, farklı vakitlerde doğanlara nazaran iki – üç kat daha fazla olduğu görülüyordu.
Bu çarpıcı bir tespitti. Grip enfeksiyonlarının mümkün nörolojik sonuçları yüzyıllardır hekimler tarafından belgelenmişti. Bunun 1385’e kadar uzandığını gösteren tıbbi raporlar var. Dünya çapında 500 milyona yakın beşere bulaşan İspanyol Gribi’nin yaygınlığı, bilim insanlarının, hastalık riskinin artması ile salgın ortasında ilişki kurabileceği manasına geliyordu.
Son yıllarda, HIV, Batı Nil virüsü, Japon ensefaliti (beyin enflamasyonu), koksakivirüs, Batı ekine ensefalit virüsü ve Epstein-Barr virüsü salgınlarından kurtulanlarda da yüksek Parkinson riski tespit edildi.
Bunun nedenini anlamaya çalışan nörologlar, bu virüslerin her birinin beyne geçebildiğine ve kimi durumlarda bazal ganglionlar olarak bilinen ve karmaşık hareketlerin uyumunu denetim eden kırılgan yapılara ziyan vererek bir dejenerasyon sürecini başlatarak Parkinson’a yol açabileceğine inanıyorlar.
Bilim insanları artık de, mevcut pandeminin önümüzdeki on yıllarda daha yüksek bir Parkinson olayı oranını tetikleyip tetiklemeyeceğini izlemeye çalışıyor.
ABD’nin Michigan eyaletindeki Van Andel Enstitüsü’nde Parkinson araştırmacısı olan Patrik Brundin, “Bunu şimdi bilmiyoruz lakin durumun bu türlü olabileceğini düşünmemiz gerekiyor” diyor. “Covid’den uygunlaşan şahısların çoklukla koku ve tat duyusu kaybı, şuur bulanıklığı, depresyon ve dert bozukluğu üzere uzun vadeli merkezi hudut sistemi bozukluklarına sahip olduğunu vurgulayan birkaç çalışma var. Sayılar kaygı verici” diyor.
Covid-19’a neden olan Sars-CoV-2 virüsü beyin dokusunu istila edebiliyor; bilim insanları bunun nörodejeneratif (sinir sistemini tahrip eden) hastalığa katkıda bulunup bulunmayacağı sorusuna cevap arıyor. Coronavirüsler çoklukla “vur-kaç virüsleri” olarak bilinir, zira kimi durumlarda ölümcül olsa bile ekseriyetle kısa periyodik hastalığa neden olurlar. Buna karşılık, Epstein-Barr üzere DNA virüsleri bedende kalıcı olarak kalabilir ve daha uzun müddetli hastalıklarla bağlıdır.
- Omicron varyantının semptomları neler?
- Omicron varyantının bulaşıcılığı ne kadar sürüyor?
- Koronavirüs öteki virüslerden neden farklı ve neden bu kadar öldürücü?
Fakat geçmişte koronavirüslerde sandığımızdan daha fazla şey olabileceğine dair birtakım işaretler vardı. 1990’larda Kanadalı nörolog Stanley Fahn, Parkinson hastalarının beyin omurilik sıvısında soğuk algınlığına neden olan koronavirüslere karşı antikorları tanımlayan bir çalışma yayınladı.
Geçen yıl boyunca Brundin üzere bilim insanları, Covid-19 enfeksiyonunun akabinde hekimlerin akut Parkinsonizm olarak isimlendirdiği titreme, kas sertliği ve konuşma bozukluğu üzere anormallikler geliştiren hastaları tanımlayan küçük çaplı bir küme olay çalışmasının ortaya çıkmasından kaygı duyuyorlardı.
Araştırmalar, kimi Covid-19 hastalarının bedenin en kritik sistemlerinden biri olan ve kinurenin yolağı olarak bilinen sistemde bozulmalar tespit etti. Bu yolak, beyinden bağırsağa kadar uzanır ve beyin sıhhati için gerekli olan bir dizi kıymetli amino asidi üretmek için kullanılır. Lakin arızalandığında, Parkinson hastalığında rol oynadığı düşünülen toksinlerin birikmesine neden olabilir.
Ancak öbür nörologlar, Covid-19 ile Parkinson ortasında rastgele bir temas kurmak için şimdi çok erken olduğu konusunda uyarıyor.
Toronto Üniversitesi’nde nöroloji profesörü olan Alfonso Fasano, akut parkinsonizm hadiselerinin, zati hastalığın erken evresinde olan hastaları tabir ediyor olabileceğine, Covid-19’un da semptomlarını hızlandıran yahut ortaya çıkaran bir fonksiyon görebileceğine dikkat çekiyor. “Şimdiye kadar, ekseriyetle detaylı bilgi içermeyen bir düzine hadiseden bahsediyoruz” diyor. “Post-ensefalitik parkinsonizm dediğimiz şeyin viral bir enfeksiyondan sonra ortaya çıkabileceği doğrudur, lakin her pandemi birebir değildir. İspanyol Gribine büsbütün farklı bir virüs neden olmuştur.”
Bununla birlikte, birçok kişi, önümüzdeki yıllarda hadiselerde kademeli bir artış olması durumunda, daha evvel Covid-19 ile enfekte olmuş şahıslarda ortaya çıkan Parkinson gibisi semptomların daima izlenmesine muhtaçlık olduğunu düşünüyor.
Lakin tek kaygı nedeni Parkinson değil. Dünyanın dört bir yanından uzmanlar, Covid-19’a neden olan koronavirüs Sars-CoV’nin insan bağışıklık sisteminde yol açtığı bozulmayla ilgili bâtın bir diğer hastalık dalgasına neden olup olmayacağını anlamaya çalışıyor. Şayet bu gerçekleşirse, halk sıhhati üzerinde değerli tesirleri olacaktır, lakin bu hastalıkları erken bir kademede tespit etmenin yeni yollarını bulmamıza ve hatta yeni tedavilerin ve aşıların yolunu açmamıza da yardımcı olabilir.
- Uzun Covid: Yeni tarama tekniğiyle akciğerlerdeki saklı hasar tespit edilebildi
- Dünyayı değiştiren salgın: İspanyol gribinin 5 farklı tesiri
- 1918’de 50 milyon insanı öldüren İspanyol gribi salgını bittiğinde dünya ne haldeydi?
Diyabet sorunu
2020 baharında, Londra Kings College Üniversitesi’nde metabolik ve bariatrik cerrah Francesco Rubino, daha evvel rastgele bir diyabet (şeker hastalığı) şikayeti olmamasına karşın, alışılmadık derecede yüksek kan şekeri düzeyleriyle hastaneye gelen Covid-19 olayları duymaya başlamıştı.
- İngiltere’de yapılan araştırma: Koronavirüs çocuklarda Tip-1 diyabete yol açabilir
- Covid’i ağır geçirenlerde ‘depresyon, demans, inme riski artıyor’
- Covid-19 beyni nasıl etkiliyor?
Birebir vakitte hekimler, halihazırda diyabeti olan hastaların hastalığa karşı bilhassa savunmasız göründüğünü de fark ediyorlardı. Rubino, bu tuhaf bağlantının, Covid-19’un bedenin kandan şeker moleküllerini metabolize etmesine yardımcı olan insülin hormonunu üreten pankreası direkt etkilediğinin bir işareti olup olmadığını merak etti.
Dr. Rubino, bu hastaları takip etmek ve onlara ne olduğunu öğrenmek için CovidDiab ismiyle global bir data tabanı kurdu. Geçen yıl boyunca 700 olay izlendi ve buradan elde edilen bilgilerin, yıllardır yanıt aranan bir soruyu, virüslerin direkt tip 1 diyabeti tetikleyip tetikleyemeyeceği sorusunu çözmeye yardımcı olabileceğini umut ediyor.
Geçmişte, tip 1 diyabet – tipik olarak çocuklukta yahut ergenlik devrinde, hastaların pankreasları daima olarak insülin üretemez hale geldikçe gelişen kronik bir durum – ile koksaki B, kızamıkçık, sitomegalovirüs ve kabakulak üzere çeşitli virüsler ortasında ilişkiler kuruldu. Bilim insanları, bu virüslerin ya akciğerlerden kaçarak ya da bağırsaktan kan damarlarına sızarak pankreası enfekte edebileceğinden şüpheleniyor. 2015’te, Oslo Diyabet Araştırma Merkezi’ndeki araştırmacılar, yeni teşhis edilen tip 1 diyabet hastalarının pankreas doku biyopsilerinden alınan beta hücrelerinde kalıcı, düşük dereceli bir viral enfeksiyon keşfettiler, fakat somut bilgi oluşturmaya yetecek kadar hadise yok.
Rubino, “Daha evvel yeni diyabet hadiseleriyle ilişkilendirilen salgınlar vardı” diyor. “Ancak bu irtibat az sayıda tıbbi rapora dayanıyor. Bu yüzden birkaç yüz hadiseye bakarak daha bilgilendirici bir münasebet görebileceğimizi umuyoruz” diyor.
Covid-19 pandemisinin başlangıcından bu yana, tip 1 diyabet olaylarında olağandışı bir artış olduğuna dair tekrarlanan göstergeler kelam konusu. 2020 yazında, kuzey batı Londra’daki hastaneler zati olağanda görecekleri olay sayısının iki katına çıktığını bildiriyor, Nature mecmuasında bu yılın başlarında yayınlanan bir makale, ABD’de Covid-19 geçirip güzelleşenlerin, hastalıktan sonraki 6 ay içinde, bu virüse yakalanmamış şahıslara oranla yüzde 39 daha fazla diyabet teşhisi konma mümkünlüğü olduğuna işaret ediyordu.
Bilim insanları Covid-19’un hadiselerdeki bu artışa aslında direkt katkı sağladığını kanıtlamaya çalışıyor. New York’taki Weill Cornell Tıp Fakültesi’nde kök hücre biyoloğu Shuibing Chen, virüsün beta hücrelerine saldırabileceğini ve ayrıyeten pankreas ve öbür organlarda kan şekeri düzeylerini denetim eden çeşitli sistemlere ziyan vererek iltihaplanma oluşturabileceğini gösteren deliller olduğunu düşünüyor.
Chen, “Covid-19 hastalarının otopsi örneklerinde pankreas beta hücrelerinde viral antijenler saptadık, bu da direkt enfeksiyonun rolünü destekliyor” diyor.
Ancak herkes bu bahiste o kadar ikna olmuş değil. Covid-19’un bir sonucu olarak diyabet geliştirdiği gözlenen hastaların, hastanedeyken ağır steroid tedavisi nedeniyle aslında pankreas hasarına maruz kalabileceğine işaret ediliyor. Yahut bu bireyler aslında erken diyabet etabında olabilir ve Covid-19 da hastalığın maskesini düşürmüş olabilir.
La Jolla İmmünoloji Enstitüsü’nde otoimmünite uzmanı Profesör Matthias Von Herrath, “Sars-CoV-2’nin sadece beta hücrelerini direkt enfekte etmekle kalmayıp onları öldürebileceğini savunan kimi raporlar var” diyor. “Ancak bir takip raporu, yaygın olarak beta hücrelerini etkilediği fikrine karşı çıkıyor. Bu nedenle, beta hücresi fonksiyonel kaybına neden olmada ne kadar spesifik ve tehlikeli olduğu konusu hala net değil.”
Önümüzdeki aylarda, uCovidDiab veritabanının daha somut yanıtlar vermesi umut ediliyor. Rubino, “Tüm soruları yanıtlayabilmeyi beklemiyoruz, fakat muhtemelen virüsle bağlı diyabetin en büyük kısmını temsil eden bu 700 olaydan çok şey öğrenmeyi umuyoruz” diyor. “Bu olayların ardında Covid’in olması ne kadar makul? Direkt bir sistem var mı ve varsa nedir?”
Lakin tip 1 diyabet, Covid-19 ile irtibatlı tek otoimmün hastalık değil. Geçen yıl bir dizi rapor, Sars-CoV-2 enfeksiyonunu, bağışıklık sisteminin hudutlara saldırdığı, uyuşukluğa, istikrar ve uyum meselelerine, güçsüzlük, ağrı ve bazen felce yol açan ender ve önemli bir hastalık olan Guillain-Barré Sendromu üzere başka otoimmün bozukluklarla ilişkilendirmişti.
Bilim insanları, Covid-19 ile hastaneye kaldırılan hastaların bu cins komplikasyonlar geliştirmeye yatkın olduklarına inanıyor, çünkü kanlarında oto-antikorlara sahip olma olasılıkları daha yüksek ve bağışıklık sisteminin ürettiği bu protein çeşidi, bedenin kendi dokularına saldırıyor ve komplikasyonlara yol açıyor. Birmingham Üniversitesi’ndeki bilim insanları konsorsiyumu, Covid-19 ile önemli halde hasta olan bir küme bireyi takip ederek kaç adedinde uzun vadeli otoimmün sorunlar geliştiğini ve belli insanları neyin bilhassa savunmasız hale getirdiğini anlamaya çalışıyor.
Sidney Üniversitesi’nde otoimmün hastalıkları araştıran Russell Dale, “Geleceği iddia edemeyiz” diyor. “Ancak, enflamatuar ve otoimmün meselelere yol açan bir dizi bulaşıcı hastalık örneği var.”
Teşhis ve aşılar
Covid-19’un kronik hastalıklarda artışa yol açması ihtimali hayli düşündürücü, lakin viral enfeksiyon ile farklı şartlar ortasında kesin ilişkiler kurulabilirse, gelecekte bu hastalıkların birçoğunu teşhis ve tedavi etme halimizi değiştirebilir.
Chen, “Viral enfeksiyon ile tip 1 diyabet ortasındaki ilişkiyi anlamak, erken teşhis ve önlemeyi kolaylaştırabilir” diyor.
Chen ayrıyeten, beta hücrelerini viral taarruzlara karşı daha dirençli hale getirip getiremeyeceğini görmek için farklı kimyasal bileşiklerden oluşan geniş bir kütüphaneyi gözden geçirmeyi içeren bir projeye de öncülük ediyor. Şimdiye kadar, bir petri kabında Sars-CoV-2 ile enfekte olduğunda beta hücrelerinin insülin üretme kapasitelerini koruyabildiği görünen trans-ISRIB isimli muhakkak bir bileşiği tespit ettiler. Bu şimdi onaylayıcı kurumlar tarafından onaylanmadığı üzere beşerler üzerinde de test edilmediğinden şu anda kan şekeri anormallikleri yaşayan Covid-19 hastalarında kullanılamıyor olsa da Chen, gelecekte savunmasız bireyler için enfeksiyon önleyici bir ilaç olarak uygulanabileceğini umuyor.
Covid-19 ile farklı otoimmün hastalıklar ortasındaki güçlü temas, daha evvel bu hastalıklarla ilişkilendirilen başka virüslere karşı esirgeyici aşıların geliştirilmesini de teşvik edebilir. Karolinska Enstitüsü, Tampere Üniversitesi ve Jyväskylä Üniversitesi’ndeki araştırmacılar, koksaki B’nin altı çeşidine karşı muhafaza sağlayan ve farelerin virüs kaynaklı tip 1 diyabet geliştirmesini önlediği gösterilen potansiyel bir aşı adayı geliştirdi.
Kopenhag’daki Devlet Serum Enstitüsü’nde immünolog Gunnar Houen, bunun ayrıyeten, makul kanserlerin yanı sıra romatoid artrit ve çoklu doku sertleşmesi (MS) ile ilişkilendirilen bir virüs olan Epstein-Barr’a karşı aşılara daha fazla yatırım yapılmasına da yol açabileceğine inanıyor.
Houen, “Çoğu insan ömrün birinci bir yahut iki yılında bu virüsle enfekte olduğundan, aşılar gereğince erken verilirse Epstein-Barr’a karşı tesirli olma mümkünlüğü çok yüksek olur” diyor. “Bunun bir piyasası da olacak, zira temaslı hastalıklar Covid-19 kadar, hatta daha fazla ziyana neden oluyor.”
Bilim insanları, önümüzdeki periyotta Covid-19’un bu hastalıkları tetikleme riski hakkında daha fazla bilgi sahibi olunacağını umuyor.
Rubino, “Bütün bu sorular yarın yahut önümüzdeki birkaç ay içinde cevaplanmayacak, lakin önümüzdeki yıl içinde bu dataları inceleyebilmeyi ve belli soruları yanıtlamaya başlamayı, birtakım eğilimleri görmeye başlamayı ve tahminen kimi karşılıklar almayı umuyoruz” diyor.